Agrumet në Shqipëri dhe speciet kryesore të saj

Informacionet e larmishme mbi agrumet dhe dobite e tyre, që janë lehtësisht të aksesueshme sot në mediataudio-vizive edhe pse duket se e bëjnë të njohur dheezauruar si argument, përsëri referenca specifike tëcaktuara paraqesin interes. Sidomos kur referencatmbulojnë aspekte të tradites dhe kulturës së një vendinë raport me një specie apo grup speciesh të njohura.

Në literaturën e përgjithshme, agrumet (citruset) specifikohen si lloje drurësh dhe shkurresh vendeve ngrohta, familjes rutore (Rutaceae), ndër cilatkryesore janë: portokalli, iimoni, mandarina, nerënxa, qitroja, grejpfruti, etj. Ato njihen si bimë me trung drejtë e me degë me gjethe gjithmonë gjelbra e shndritshme, me lule vetmuara e sqetullore zakonisht bardha, me erë fortë këndshme. Frutat e tyre trajta e madhësi ndryshme kanë vlera mëdhaushqyese, pasura me vitamin dhe kripëra minerale, përdoren si fruta tryeze e pije freskuese, deri në esencapër koktejle.

Referohet se agrumet, e kanë prejardhjen nga vendet e Azisë dhe duan klimë ngrohtë, pasi dëmtohen ngaerërat e ftohta. Përhapja e agrumeve vendetMesdhetare mendohet se është bërë nga Mesopotamia dhe Palestina, duke u kultivuar prej shekujsh dhebashkëshoqëruar me ullirin, territore jugore si, Parga, Igumenica, Preveza, Konispol, Borshi, Himara, Dhërmiu etj, gjenden ekzemplarë shumë vjetër nerënxës (Citrus aurantium L.). këto zona, akoma kavarietete autoktone specieve, si; portokall, limon, mandarinë, përbëjnë një material gjenetik me mjaftvlerë.

Në Shqipëri rreth 50% agrumeve e portokalli, 25% mandarina, 15% limoni, ndërsa speciet e tjera si qitro, greipfruti, nerënxa etj, janë kufizuara dhe shpërndara nëpër blloqe dhe oborre. Përsa I përketzonalitetit, qarku i Vlorës klasifikohet si qarku me kushtemë përshtatshme për kultivimin e agrumeve, përfaktin se shtrihet brezin Mesdhetar. Kultivimi iagrumeve në vendin tonë ka një shtrirje gjeografike tëqëndrueshme kryesisht pjesën jugore dheperëndimore, përgjatë gjithë bregdetit Jonit, ngaKonispoli Vlorë, etj, por trendi për kultivim amatorshtrihet deri në Shqipërinë e mesme (Nelaj J., ÇakalliD., 1999). Prej vitesh, agrumikultura bashkë me ullishtarinë është konsideruar prioritet në sektorin bazëtë bujqësisë dhe si e tillë, vitet e fundit investimet shtimin e sipërfaqeve mbjella, sidomos me material tëintroduktuar kanë ardhur duke u rritur. Qarkun e Vlorës, mendohet se agrumet janë introduktuar para 250-300 vitesh, nga amatorë dhe pasionantë ndryshëm. Kjo vërtetohet nga fakti, shumë zona gjenden bimë agrumesh me moshë 150-200 vjeçare si; Borsh, Tatzat, Vllahat, Pandalejmon, etj. Agrumikultura e bregdetit jugor, fillimisht u shndërrua një nga degët kryesore ekonomisë këtij qarku, porme rëndësi kombëtare për prodhim cilësor portokalleve, limonëve dhe mandarinave. Në periudhatë caktuara, shumica e këtij prodhimi është eksportuar vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore edhe psepër kohën nuk plotësoheshin nevojat e vendit.

Aspekte ekonomike

Për agrumet janë eksploruar e kataloguar 28 forma 4 specieve të ndryshme (portokall, limon, mandarinë dheqitro) dhe 12 kultivarë karakterizuar. Shtrirja e agrumeve i përket kryesisht rajonit jugperëndimor dhekëto gjenotipe kanë zënë rreth 2500ha ose 2.5% sipërfaqes përgjithshme pemëtarisë. vitin 1990, Shqipëria ka kultivuar 1.2 milion rrënjë agrume 2500ha dhe nga këto, 70 % e kanë zënë varietetet e portokallit. Ndërsa vitin 2011, agrumet zinin rreth1500ha me rreth 800 mijë rrënjë. Prodhimi mesatar dhjetë vitet e fundit ka qenë rreth 14 mijë ton vit. Prodhimi i agrumeve destinohet për autokonsum dhetregun e brendshëm, ku mandarinat po kanë një trend në rritje sidomos në fokusin e investimit privat. aspektin e administrimit, ruajtjes dhe studimit të fonditgjenetik të agrumeve, në Shqipëri u ngrit koleksionifushor i Institutit të Pemtarisë, sot Qendra e Transferimittë Teknologjive QTTB Vlorë, i përbërë nga 17 specie dhe 56 kultivarë (H. Ismaili, V. Anagnosti, 2018).

 

Nr

Specia ne shqip

Specia latinisht

Vendi

 

1

Portokall CT Borsh

Citrus sinensis Osbe

Sarandë

2

Portokall Elbasani

Citrus sinensis Osbe

Elbasan

3

Limon

Citrus limon L. Burm

Sarandë

4

Limon Lukova me farë

Citrus limon L. Burm

Sarandë

5

Limet

Citrus aurantifolia Chria

Vlorë

6

Mandarinë vendi 1

Citrus reticulate Blanco

Sarandë

7

Mandarinë vendi 2

Citrus reticulate Blanco

Vlorë

8

Qitro

Citrus medica Linn

Vlorë

9

Greipfrut

Citrus paradise Macf

Vlorë

10

Nerënxa

Citrus medica Linn

Vlorë

11

Kinot

Citrus myrtifolia Rafine

Vlorë

12

Bergamot

Citrus bergamia Riss

Vlorë

13

Shadok

Citrus grandis Linn

Vlorë

14

Konkuat

Fortunella japonica Thumb

Vlorë

15

Trifoliata 1

Poncirus trifoliate Raf

Vlorë

16

Trifoliata 2

Poncirus trifoliate Raf

Vlorë

17

Citranxhë

Hibrid

Vlorë

18

Karizo

Hibrid

Vlorë

 

Speciet e agrumeve Shqipëri

Resurset gjenetike agrumeve vendin tonëpërbëhen prej 17 speciesh me 64 kultivarë, autoktonëdhe huaj në total. Specia kryesore është portokallidhe brenda saj, kultivarët përhapur janë Tarocco, Washington Navel dhe klonet e tij, Ovale, Jaffa, etj. kultivarët e portokallit vendit hyjnë gjithë format e vjetra, cilat janë përshkruar 13 forma, ngaekspeditat e viteve 1951-1953, në zonën e jugut, si dhe1972-1975 (BorshKsamil). Dy kultivarët e vendit(cipëhollë dhe cipëtrashë) janë përhapur kopshtet e vjetra Lukovë, Piqeras, Borsh, Himarë, Dhërmi dheKsamil.

Specia e limonit përbëhet nga 23 kultivarë, prej cilëveforma autoktone janë; cv. Piqeras, Kalasa, Kalasanjëthelbor, limoni Sasaj, Borshi, vendi cipëhollë, Lukovapa farë, Limoni Kuq, Limoni Ëmbël. grupin e mandarinave, dy kultivarë janë rëndësishëm, Borshidhe Tangjerina. Ndërkohë ka forma specieve greipfrutit, qitros, nerënxës, trifoljatës, etj.

Sipas zonalitetit, agrumet u shtuan kryesisht rajonetjugore, Sarandë (Ksamil), Delvinë dhe Bregdetin e Vlorës, ku blloqe industriale u mbollën Vrinë, Stiardhe Xarrë, masivin e Lukovës, si edhe atë Jonufrës Vlorë. strukturën e llojeve mbizotëronteportokalli dhe pak mandarinat dhe limoni, ndërsastruktura e kultivarëve u kufizua mirat, ishinsjellë agrumishtet mëmë për shumim e kultivim. pasura forma dhe ekotipe agrumesh u evidentuanedhe zona Elbasanit, ekotipe dallohen përqëndresë lartë ndaj temperaturave ulëta, porveçanti gjithmon kanë paraqitur forma të tipizuara bregdetit Vlorës, Sarandës (Ksamil), Himarës dheBorshit, cilat u studiuan dhe u përshkruan nëekspedita studimore nga shkencetarë dhe specialistëmjaft të njohur si; agr. Abedin Çiçi, Ymer Delvina, Prof.Dhionis Çakalli, etj., pasionantë të mirfilltë që kontribuanme informacion të vyer, ku falë perkushtimit te tyre ruhetnjë literaturë bashkohore dhe një fond gjenetik bimor me mjaft vlerë që përdoret si referenc edhe sot.

Përshtati

Prof.As. Adriatik Çakalli

Universiteti Bujqësor, Tiranë

Shto Koment

Na Ndiqni në: