Flatrafortët e familjes Curculionidae bëjnë pjesë në rendinColeoptera të klasës së Insekteve. Ata përbëjnë një grup tëlarmishëm insektesh fitofagë me rreth 40.000 lloje kurkulionidetë klasifikuara në rreth 400 gjini ku shumë specie të tyre janëdëmtues të kulturave fushore, pemëtore si dhe ekosistemevenatyrore.
Përfaqësuesit e kësaj familjeje paraqiten me krahë të fortë, përmasa të vogla dhe me pjesën ballore të kokës të zgjatur sihundë ose e njohur si një trompë. Të rriturit përdorin mandibulatnë fund të trompës së tyre për t’u ushqyer me gjethe dhe sythelulesh. Shumica e specieve kanë një numër të kufizuar bimëshme të cilat ushqehen dhe në shumë raste janë të lidhura vetëmme një specie të caktuar bimore. Për përcaktimin e tyre është e nevojshme njohja e mirë e formës së trompës.
Gjatë procesit të dëmtimit femrat përdorin mandibulat e tyre përtë hapur vrima të vogla në frutat në zhvillim ose në sythat e luleve në të cilat vendosin vezët. Larvat e dala ushqehen brendafrutit cfarë sjell rënien e frutave të rinj para kohës së pjekjesduke ulur rendimentin e tyre. Frutat të cilat shpohen ngakurkulionidët kontaminohen më pas prej insekteve të tjerë duke cuar kështu në rënien e tyre sidomos kur ato janë në fazat e para të formimit.
Larvat e kurkulionidëve prodhojnë gjithashtu një jashtëqitjekarakteristike të ngjashme me tallashin e cila është dukshmerreth bazës së bimëve. Larvat më të vjetra ushqehen në pjesën e poshtme (kurorën) dhe zonën e rrënjëve të bimëve. Të rrituritjanë insekte jetëgjatë dhe mund të ketë tre deri në pesë gjeneratanë vit.
Studimet në Shqipëri në lidhje me këtë familje kanë filluar herëtnga kërkues të huaj duke filluar me U. Scheiding në vitin 1958, E. Konigsmann në vitin 1959 dhe duke vazhduar nga EkspeditaGjermane e Institutit Entomologjik të Berlinit në 1961 – DEI (G. Friese & L. Dieckmann). Disa nga rezultatet e punës së tyre përkëtë familje janë përpunuar dhe publikuar nga L. Dieckmann, nëBeitr. Ent., Berlin 34 (1982), 2 S.427-440, ku në këtë punim përShqipërinë janë paraqitur 154 lloje.
Nga studiuesit shqiptarë vetëm ose në bashkëpunim me të huajtë cilët kanë hulumtuar përfaqësuesit e familjes sëkurkulionidëve si dhe kanë botuar rezultatet e punës së tyre janë Xh. Murraj në vitin 1962 , A. Striniqi në vitin 2005, A. Paparisto në vitin 2008 si dhe M Koštal në vitin 2021.
Në total në Shqipëri së fundmi raportohen rreth 48 gjini dhe 175lloje të kësaj familjeje ku 9 lloje prej raportohen si specie përherë të parë në Shqipëri.
Llojet e reja të përcaktuara për herë të parë janë Brachycerusfoveicollis, Otiorhynchus singularis, Cyphocleonus trisulcatus, Pentarthrum huttoni, Pselactus spadix, Larinus sturnus, Apionpomonae, Cionus griseopubens dhe Cionus hypsibatus.
Gjinia më e përhapur është ajo Apion e cila përfaqësohet me 45 lloje, më pas vijnë gjinia Otiorhynchus me 12 lloje, gjinitë iPauslidrus, Sitona; Larinus; Phyllobius, Lixus, Tychius përkatësisht me nga 8, 7, 6, 6, 6, 5 lloje ndërsa gjinitë Hypera, Rhynchaenus; Ceutorhynchus, Nanophyes, Cionus; Rhynchites, Calandra, Anthonomus, Baris, Gymnaetron dhe gjinitëCoenorhinus, Brachycerus, Cyphocleonus, Cleonis, Smicronyx, Ceuthorhynchidius, Miarus, Pentarthrum, Apoderus dhe Sibiniapërfaqësohen me numër më të ulët të llojeve.
Disa përfaqësues të përshkruar për herë të parë në vendintonë
Otiorhynchus singularis
Ekologjia: Të rriturit ndeshen gjatë gjithë vitit, atadimërojnë në tokë, midis mbeturinave të gjetheveetj. Janë aktivë nga pranvera deri vjeshtë ku takohennë një sërë habitatesh si pyje, parqe, dunatbregdetare, kopshte shtëpiake, buzë rrugëve, kullotaetj. Ata janë ndër më polifagët ndër kurkulionidëtme një spectër të gjerë floristic si drurë gjetherënësdhe halorë, shkurre gjetherënëse, bimë barishtore si dhe dhe njësërë frutash; në pjesën më të madhe të kohës ato shfaqen herëpas here në numër të madh dhe bëhen dëmtues seriozë tëpemëve dhe frutave komerciale. Të rriturit janë shumë tëvështirë për t’u kontrolluar pasi fshihen në tokë gjatë ditës. Ata mund të jetojnë deri në tre vjet. Vezët vendosen në tokë gjatë njësezoni të gjatë, nga mesi i Majit deri në fund të Qershorit si dhemë pas përsëri gjatë Shtatorit dhe Tetorit. Ky lloj nuk paraqitetaq pjellorë sa anëtarët e tjerë të gjinisë. Cdo femër lëshon rreth100 vezë në sezon. Larvat e celura nga vezët zhvillohen në tokëzakonisht deri në një thellësi prej 50 cm. Ato ushqehen me rrënjë të imta dhe të buta. Gjatë verës ato rriten ndërkohë nëvjeshtë pupëzohen, Ndërkohë larvat që dalin vonë zhvillohengjatë dimrit dhe pupëzohen në fillim të pranverës.Të ushqyerit; Bimët me të prekura nga ky lloj janë molla, dardha, mjedra dhe hardhia, pishat. Individët e rritur ushqehenvazhdimisht dhe kanë tendencë të sulmojnë sythat në zhvillimdhe majat. Ata janë aktivë veçanërisht në pranverë, kur bimëtfillojnë të rriten. Tek pemët ato mund të konsumojnë edhelëvoren e butëkryesisht tek lastarët e rij, gjethet, sythat dhe luletdhe duke shkaktuar në këtë mënyrë dëme të mëdha duke cuar nëraste ekstreme, dëmtimin e të gjithë organizmit të bimës.
Cyphocleonus trisulcatus (Col., Curculionidae)
Të rriturit e kanë të lidhur regjimin ushqimor me gjethet e bimëve që formojnë rozetë, duke preferuargjethet e buta në qendër të saj. Vezët vendosen nërrënjën e bimës pak nën sipërfaqen e tokës dhe çelinpër dhjetë deri në dymbëdhjetë ditë. Larvatgërmojnë në rrënjë dhe fillojnë të ushqehen me to. Larvat takohen në disa bimë por më së shumti preferojnefamiljen Compositae e kryesisht llojin Matricaria chamomilla. Nga ekperimentet e kryera në disa bimë është konstatuar që bimët e infektuara me C. trisulcatus zakonisht prodhojnë mesatarisht 50% më pak lastarë dhe lule sesa bimët e tjera të painfektuara. Leucanthemum vulgare, është një një bimëshumëvjeçare me origjinë nga Euroazia e cial takohet edhe nëvendin tonë. Ajo është bërë pushtuese në disa pjesë të botës. Meqenëse ka mungesë të metodave të përshtatshme përmenaxhimin e qëndrueshëm të kësaj bime në peizazhet e pushtuara, një projekt mbi kontrolli biologjik të saj ështëiniciuar në Amerikën e Veriut dhe Australi. Ai merr për bazë përdorimin si një agjent kontrolli biologjik për të kurkulionidit Cyphocleonus trisulcatus që ushqehen me rrënjët e kësaj bimepër të parë implementimin e tij më pas në kushtet e terrenit.
Brachycerus foveicollisRegjimi ushqimor: Në natyrë, lloji Brachycerusfoveicollis ushqehet kryesisht me gjethet dhe kërcellete zambakëve dhe të bimëve të tjera të ngjashme tëfamiljes Asparagacea (Ornithogalum comosum L.). Nëkushte të rritjes artificiale, ata mund të ushqehen me njëshumëllojshmëri zarzavate dhe perime me gjethe për të siguruarnjë dietë të ekuilibruar.
Pentarthrum huttoni, Ky lloj kurkulionidi zakonisht ndeshet në ndërtesa tëvjetra, në lëndët drusore në dekompozim e sipër sitrarët, fucitë e verës si dhe në mbetje ushqimore tëdekompozuara të bodrume. Për shkak se ky lloj mundtë takohet në një mjedis shumë të lagësht, infektimet aktivemund të ndalen duke ulur lagështinë brenda ndërtesës nga 90% në nën 60%.
Pselactus spadix
Kjo specie ushqehet me lëndë drusore në mjedisetdetare gjatë gjithë fazave të jetës së saj. Mund tëgjendet shpesh në porte detare. Pselactus spadixsulmon lëndët drusore detare të cilat karakterizohen ngavrima rrethore dhe tunele të dukshme në sipërfaqe tëtyre. Lëshimi i vezëve ndodh brenda tuneleve në të cilëtndodhen të rriturit. Historia e jetës së Pselactus spadix ështëstudiuar në drurët e pishës (Pinus sylvestris). Studimi tregoi qëky lloj mund të përfundojë ciklin e tij jetësor pa dalë nga druri. Larinus sturnus
Femrat e Larinus sturnus shtrojnë vezët në një sythlulor kryesisht të familjes Asteracea. Larvat zhvillohennë kokat e luleve të llojeve të familjes veçanërisht tekllojet me gjemba (Cirsium). Ata ushqehen me farat dheindet e luleve. Të rriturit mund të takohen nga muajiMaj deri në muajin Shtator. Ato më së shumti takohen tekspecie Arctium lappa, Arctium tomentosum, Carduus nutans, Cirsium lanceolatum, Cirsium heterophyllum, Cirsium oleraceum, Cirsium palustre, Centaurea jacea, Centaurea scabiosa, Silybum marianum dhe Carlina acaulis. Ky llojpreferoj lengjet e bimës ky gjendet.
Apion pomonae
Më shumë se gjysma e të gjitha specieve të njohura tëkësaj gjinie janë të lidhura me familjet Fabaceae (bizele dhe fasule etj) Asteraceae, Polygonaceae, Labiatae, Malvaceae dhe Lytraceae. Disa lloje janëdëmtues të bishtajoreve të rritura të kultivuara. Disa lloje të tjerazhvillohen brenda kokave të luleve duke sjellë shkatërrimin e farave etj; brenda kërcellit të Trifolium pratense ose të kërcellittë gjinisë Medicago. Disa lloje nga kjo gjini janë provuar siagjentë biokontrolli për barërat e këqija invazive të futura ngaEvropa.
Mbrojtja e bimëve nga dëmtimi i kurkulionidëve
Kontrolli kultural: Dëmtimet e bimëve nga larvat e curculionidëve mund të shmangen në masë të madhe duke përdorur varietete bimësh rezistente që kanë inde të forta dhejanë më rezistente nga prania e larvave. Po ashtu një mënyrëtjetër është përdorimi i kultivarëve bimore me valencë të lartëekologjike në zonat e dëmtuara, kryesisht lëndinat. Këtokultivarë përhapen në mënyrë të shpejtë duke rikuperuarekosistemin natyror. Plehërimi dhe ujitja e përshtatshmegjithashtu mund të maskojë simptomat e dëmtimit ngakurkulionidët si dhe të ndihmojë lëndinat të riparojnë shpejtdëmtimet në to.
Kontrolli biologjik: Disa lloje nematodësh parazitarë tëinsekteve si Steinernema carpocapsae dhe Heterorhabditisbacteriophora përdoren me efektivitet si kundër larvave ashtuedhe kundër insekteve të rritur të kurkulionidëve duke ofruarkështu dhe një kontroll biologjik efikas të tyre.
Kontrolli kimik: Trajtimet me insekticide janë më të suksesshmekur aplikohen në pranverë për të vrarë insektet e rritur para lëshimit të vezëve. Kontrolli kimik është më i vështirë kurcurculionidët janë në fazën e larvare pasi insektet mbrohenbrenda bimës. Insekticidet e aplikuara në arat e kultivuara ose nëzonat e lëndinave mund të jenë një rrezik për insektet pjalmuese. Trajtimi duhet bërë i planifikuar llojet e kultivuar për tëshmangur periudhën e pllenimit të tyre. Ndërsa nëse livadhinatyror ka tërfil ose bimë të lulëzuara të përziera në zonën e trajtuar duhet të kositet për të hequr të gjitha lulëzimet përparaaplikimit të insekticideve.
Feromonet e kurkulionidëve për menaxhimin e tyre sidëmtues
Feromonet e insekteve janë substanca kimike që prodhohen ngagjendrrat e tyre me qëllim grumbullimin individëve të të njëjtitlloj si dhe terheqjen e partnerëve të tyre të gjinisë së kundërt.Eksziston një sinergji midis substancave aromatike që emetojnëbimët si dhe feromeoneve të këtyre insekteve. Feromonet qëstimulojnë grumbullimin e individëve të insekteve dhevecanërisht të kurculionidëve përbëjnë një mjet të fuqishëm nëdetektimin e infestimit të bimëve. Monitorimi dhe strategjitë e kontrollit të bazuara specifikisht në tërheqjen feromonale dhesinergjinë me substancat aromatizuese të bimëve përdorengjerësisht në menaxhimin e dëmtuesve kurkulionidë dhe rritjene përfitimeve ekonomike nga kulturat e bimëve.
Përgatiti: Prof. As. Dr. Bledar Pepa
Instituti i Resurseve Gjenetike të Bimëve
