Agrumet në Shqipëri dhe speciet kryesore të saj

Informacionet e larmishme mbi agrumet dhe dobite e tyre, që janë lehtësisht të aksesueshme sot në mediataudio-vizive edhe pse duket se e bëjnë të njohur dheezauruar si argument, përsëri referenca specifike tëcaktuara paraqesin interes. Sidomos kur referencatmbulojnë aspekte të tradites dhe kulturës së një vendinë raport me një specie apo grup speciesh të njohura.

Në literaturën e përgjithshme, agrumet (citruset) specifikohen si lloje drurësh dhe shkurresh të vendevetë ngrohta, të familjes rutore (Rutaceae), ndër të cilatkryesore janë: portokalli, iimoni, mandarina, nerënxa, qitroja, grejpfruti, etj. Ato njihen si bimë me trung tëdrejtë e me degë me gjethe gjithmonë të gjelbra e tëshndritshme, me lule të vetmuara e sqetullore zakonishttë bardha, me erë të fortë të këndshme. Frutat e tyre nëtrajta e madhësi të ndryshme kanë vlera të mëdhaushqyese, të pasura me vitamin dhe kripëra minerale, përdoren si fruta tryeze e pije freskuese, deri në esencapër koktejle.

Referohet se agrumet, e kanë prejardhjen nga vendet e Azisë dhe duan klimë të ngrohtë, pasi dëmtohen ngaerërat e ftohta. Përhapja e agrumeve në vendetMesdhetare mendohet se është bërë nga Mesopotamia dhe Palestina, duke u kultivuar prej shekujsh dhebashkëshoqëruar me ullirin, Në territore jugore si, Parga, Igumenica, Preveza, Konispol, Borshi, Himara, Dhërmiu etj, gjenden ekzemplarë shumë të vjetër tënerënxës (Citrus aurantium L.). Në këto zona, akoma kavarietete autoktone të specieve, si; portokall, limon, mandarinë, që përbëjnë një material gjenetik me mjaftvlerë.

Në Shqipëri rreth 50% të agrumeve e zë portokalli, 25% mandarina, 15% limoni, ndërsa speciet e tjera si qitro, greipfruti, nerënxa etj, janë të kufizuara dhe tëshpërndara nëpër blloqe dhe oborre. Përsa I përketzonalitetit, qarku i Vlorës klasifikohet si qarku me kushtemë të përshtatshme për kultivimin e agrumeve, përfaktin se shtrihet në brezin Mesdhetar. Kultivimi iagrumeve në vendin tonë ka një shtrirje gjeografike tëqëndrueshme kryesisht në pjesën jugore dheperëndimore, përgjatë gjithë bregdetit të Jonit, ngaKonispoli në Vlorë, etj, por trendi për kultivim amatorshtrihet deri në Shqipërinë e mesme (Nelaj J., ÇakalliD., 1999). Prej vitesh, agrumikultura bashkë me ullishtarinë është konsideruar prioritet në sektorin bazëtë bujqësisë dhe si e tillë, vitet e fundit investimet nështimin e sipërfaqeve të mbjella, sidomos me material tëintroduktuar kanë ardhur duke u rritur. Në Qarkun e Vlorës, mendohet se agrumet janë introduktuar para 250-300 vitesh, nga amatorë dhe pasionantë tëndryshëm. Kjo vërtetohet nga fakti, që në shumë zona gjenden bimë agrumesh me moshë 150-200 vjeçare si;në Borsh, Tatzat, Vllahat, Pandalejmon, etj. Agrumikultura e bregdetit jugor, fillimisht u shndërrua nënjë nga degët kryesore të ekonomisë së këtij qarku, porme rëndësi kombëtare për prodhim cilësor tëportokalleve, limonëve dhe mandarinave. Në periudhatë caktuara, shumica e këtij prodhimi është eksportuarnë vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore edhe psepër kohën nuk plotësoheshin nevojat e vendit.

Aspekte ekonomike

Për agrumet janë eksploruar e kataloguar 28 forma të 4 specieve të ndryshme (portokall, limon, mandarinë dheqitro) dhe 12 kultivarë të karakterizuar. Shtrirja e agrumeve i përket kryesisht rajonit jug–perëndimor dhekëto gjenotipe kanë zënë rreth 2500ha ose 2.5% tësipërfaqes së përgjithshme të pemëtarisë. Në vitin 1990, Shqipëria ka kultivuar 1.2 milion rrënjë agrume në2500ha dhe nga këto, 70 % e kanë zënë varietetet e portokallit. Ndërsa në vitin 2011, agrumet zinin rreth1500ha me rreth 800 mijë rrënjë. Prodhimi mesatar nëdhjetë vitet e fundit ka qenë rreth 14 mijë ton në vit. Prodhimi i agrumeve destinohet për autokonsum dhetregun e brendshëm, ku mandarinat po kanë një trend në rritje sidomos në fokusin e investimit privat. Nëaspektin e administrimit, ruajtjes dhe studimit të fonditgjenetik të agrumeve, në Shqipëri u ngrit koleksionifushor i Institutit të Pemtarisë, sot Qendra e Transferimittë Teknologjive QTTB Vlorë, i përbërë nga 17 specie dhe 56 kultivarë (H. Ismaili, V. Anagnosti, 2018).

Speciet e agrumeve në Shqipëri

Resurset gjenetike të agrumeve në vendin tonëpërbëhen prej 17 speciesh me 64 kultivarë, autoktonëdhe të huaj në total. Specia kryesore është portokallidhe brenda saj, kultivarët më të përhapur janë Tarocco, Washington Navel dhe klonet e tij, Ovale, Jaffa, etj. Nëkultivarët e portokallit të vendit hyjnë gjithë format e vjetra, të cilat janë përshkruar në 13 forma, ngaekspeditat e viteve 1951-1953, në zonën e jugut, si dhe1972-1975 (Borsh– Ksamil). Dy kultivarët e vendit(cipëhollë dhe cipëtrashë) janë përhapur në kopshtet e vjetra në Lukovë, Piqeras, Borsh, Himarë, Dhërmi dheKsamil.

Specia e limonit përbëhet nga 23 kultivarë, prej të cilëveforma autoktone janë; cv. Piqeras, Kalasa, Kalasanjëthelbor, limoni Sasaj, Borshi, vendi cipëhollë, Lukovapa farë, Limoni Kuq, Limoni Ëmbël. Në grupin e mandarinave, dy kultivarë janë të rëndësishëm, Borshidhe Tangjerina. Ndërkohë ka forma të specieve tëgreipfrutit, qitros, nerënxës, trifoljatës, etj.

Sipas zonalitetit, agrumet u shtuan kryesisht në rajonetjugore, në Sarandë (Ksamil), Delvinë dhe Bregdetin e Vlorës, ku blloqe industriale u mbollën në Vrinë, Stiardhe Xarrë, në masivin e Lukovës, si edhe në atë tëJonufrës në Vlorë. Në strukturën e llojeve mbizotëronteportokalli dhe më pak mandarinat dhe limoni, ndërsastruktura e kultivarëve u kufizua në më të mirat, që ishinsjellë në agrumishtet mëmë për shumim e kultivim. Tëpasura në forma dhe ekotipe agrumesh u evidentuanedhe zona të Elbasanit, ekotipe që dallohen përqëndresë të lartë ndaj temperaturave të ulëta, porveçanti gjithmon kanë paraqitur forma të tipizuara tëbregdetit të Vlorës, Sarandës (Ksamil), Himarës dheBorshit, të cilat u studiuan dhe u përshkruan nëekspedita studimore nga shkencetarë dhe specialistëmjaft të njohur si; agr. Abedin Çiçi, Ymer Delvina, Prof.Dhionis Çakalli, etj., pasionantë të mirfilltë që kontribuanme informacion të vyer, ku falë perkushtimit te tyre ruhetnjë literaturë bashkohore dhe një fond gjenetik bimor me mjaft vlerë që përdoret si referenc edhe sot.

Përshtati

Prof.As. Adriatik Çakalli

Universiteti Bujqësor, Tiranë