Transhumance është një lloj baritorizmi ose nomadizmi, një lëvizje sezonale e bagëtive midis kullotave fikse verore dhe dimërore. Në rajonet malore (transhumanca vertikale), nënkupton lëvizjen ndërmjet kullotave më të larta në verë dhe luginave më të ulëta në dimër. Barinjtë kanë një shtëpi të përhershme, zakonisht në lugina. Në përgjithësi vetëm kopetë udhëtojnë, me një numër të caktuar njerëzish të nevojshëm për t’u kujdesur, ndërsa popullata kryesore qëndron në bazë. Shpërndarja tradicionale ose fikse ka ndodhur në të gjithë botën e banuar, veçanërisht në Evropë dhe Azinë perëndimore. Shpesh është e rëndësishme për shoqëritë blegtorale, pasi produktet e qumështit të tufave (qumështi, gjalpi, kosi dhe djathi) mund të përbëjnë pjesën më të madhe të dietës së këtyre popullatave.
Blegtorët janë të shumtë në lidhje me llojin e kafshës që mbarështojnë, në lidhje me numrin e kafshëve, me vendin ku ndodhen, me shtegëtimin po apo jo, etj. Por blegtorët që praktikojnë shtegëtimin janë të përhapur në gjithë territorin shqiptar, madje edhe në trevat shqiptare përtej kufijve shtetërorë. Kjo, pasi shtegëtimi përbën një veçori dalluese të blegtorëve të rajonit tonë. Madje ka një historik të gjatë (të shtrirë shumë prapa në kohë), ku blegtorët shqiptarë kanë shtegëtuar deri në vise të largëta.
Nga origjina, përbërja dhe veçoritë gjeobotanike, bimësia e Shqipërisë bën pjesë në zonën floristike mesdhetare. Tiparet karakteristike të bimësisë mesdhetare si përsa i përket veçorive gjeobotanike ashtu edhe përbërjes morfologjike dhe shtrirjes vertikale të saj, janë karakteristike edhe për bimësinë e vendit tonë. Por kushtet konkrete të zhvillimit, sidomos të klimës dhe të relievit kanë përcaktuar edhe veçoritë origjinale të florës së Shqipërisë. E gjithë kjo pasuri floristike i detyrohet veçorive të evolucionit paleogjeografik të Shqipërisë dhe sidomos larmisë së madhe të klimës, copëtimit të theksuar të relievit dhe formave të shumëllojshme të tij, formacioneve të shumta shkëmbore (karbonatike, magmatike, terrigjene) etj. Ndryshueshmëria biologjike paraqitet e varfër, flora në zonë është me zhvillim mjaft divers dhe është mjaft i pasur në bimësi si në lloje ashtu edhe në shtrirje.
Reduktimi i numrit të barinjve si dhe të numrit të kafshëve që mbarështojnë, ka bërë që të reduktohet edhe numri i staneve. Ato kanë ardhur duke u degraduar nga koha dhe moskujdesi i njeriut. Në këtë situatë edhe kullotat kanë pësuar ndryshime. Këto ndryshime kanë të bëjnë me shtimin e shkurreve e deri të drurëve pyjore në kullota; zënien (nga pylli) të disa rrugëve malore e shtigjeve që të çojnë te kullota; dëmtimin e lerave dhe të disa burimeve natyrore, si pasojë e veprimit të kushteve atmosferike dhe të mungesës së kujdesit të njeriut; daljen e bimëve të padëshiruara si ferra, etj në kullotat; dëmtimin e kullotave nga rrëshqitjet e ndryshme e daljen e gurëve, etj; mungesë të plehërimit të barit, për pasojë të mungesës së kafshëve që kullosin; degradim të kullotave si pasojë e moskullotjes apo moskositjes.
Në këtë situatë, mund të thuhet se numri i staneve është reduktuar disa herë, krahasuar me periudhën e tre dekadave më parë. Përsa i përket shpërndarjes së staneve në zonën e Alpeve Shqiptare, mund të thuhet se thuajse çdo fshat ka dy zona të mbarështimit të blegtorisë: vrrinë (pjesën afër dhe rreth fshatit ku banojnë) dhe bjeshkën që zakonisht është në lartësi të maleve më të afërta. Janë pikërisht bjeshkët ato zona ku edhe janë të shpërndara stanet. Për zonën e Alpeve Shqiptare, grupimet kryesore ku kanë qënë vendosur stanet janë: vetë Alpet (me disa plaja të maleve), mali Hajmel, Gomsiqe, Tërbun, livadhi Hamzi, Krrab, Lumbardhë, Iballë, Luzni, Korab, Lurë, Koretnik, Gjalicë, Surroj, Klenjë-Stërbevë, Kashnjet, Milot, Qafë-Shtamë, Dajt, etj.
Në të gjitha stanet ekzistuese nuk ka energji elektrike e për pasojë barinjtë nuk kanë mundësi që të kenë ndriçimin e duhur, nuk kanë mundësinë të karikojnë celularët e tyre, nuk e kanë të lehtë të përgatisin ushqimin për vete (shpesh edhe për mungesë të lëndës djegëse drusore në disa zona), në periudhën e qëndrimit në stane, bëjnë një jetesë mjaft stresante dhe mjaft larg të qënurit normale. Nëse shtojmë këtu edhe “ngarkesa” të tjera me të cilat përballen barinjtë në stane, atëherë vetvetiu krijohet një panoramë jo optimiste. Në këto kushte, asnjë i ri nuk ka dëshirë që të ndjekë pasionin e prindit të tij bari’, e kështu tradita shkon në të “sosur”. Po të shtohen këtu edhe çështjet e lagështirës dhe të ftohtit me të cilat përballen barinjtë në periudhën pas kthimit nga kullota e deri të nesërmen në mëngjes, atëherë panorama bëhet gjithnjë e më e vështirë për këtë kategori.
Vetë shtegëtimi është një veprimtari që lidhet më së shumti me krijimin e kushteve sa më të përshtatshme për ushqimin e bagëtive që blegtorët mbarështojnë, pra, në një farë kuptimi mund të thuhet se qëllimi i shtegëtimit është pikërisht shfrytëzimi i kullotave verore apo dimërore, për një ushqim sa më të mirë të blegtorisë që mbarështojnë. Në të kaluarën, transhumanca ekzistonte në të gjithë territorin shqiptar. Aktualisht territori ku praktikohet transhumanca është zvogëluar shumë, megjithatë me një dëshirë të vendosur nga ana e komuniteteve baritore për të ringjallur territore të caktuara të braktisura përkohësisht. Alpet Shqiptare janë një rajon i shënuar nga një traditë e fortë në pastoralizmin transhumant. Një bujqësi e vetëmjaftueshme është e lidhur me të.
Korridoret reale dhe vendet e kalimit për tufat por edhe për kafshët dhe speciet bimore të shoqëruara me to e këto rrugë janë të njohura me shekuj (madje që nga neoliti). Ato janë në origjinë të shtrirjes së praktikave kulturore të përcjella nga transhumants. Akset e para të lëvizjes së tufave dhe burrave, përbëjnë mjete themelore të shkëmbimit kulturor. Barinjtë kanë ndjekur të njëjtat rrugë si paraardhësit e tyre për shumë shekuj. Është nga të njëjtat burime të shenjta uji që ata shkojnë për të pirë, në të njëjtat këmbë të pemës që ata shkojnë për të pushuar (relaksuar). Një kulturë e tërë që do të gjenerojë shumë zakone dhe tradita. Shumë vlera mund të kuptohen vetëm në dritën e kësaj kulture baritore shumë mijëvjeçare. Duke bashkëvepruar me njëri-tjetrin, njerëzit (përfshirë kafshët) dhe mjedisi natyror (peisazhet) do të përcaktojnë (vendosin) një kulturë të tërë (kulturë të prekshme dhe jomateriale). Ky bashkëveprim rezulton në shumë prodhime. Shtigje, burime uji, burime, tarraca, sisteme ujitjeje, vendbanime për barinj dhe bagëti janë për t’u përmendur. Një vend i veçantë është Gjolla, një vend i rrafshët, ku ka pllaka guri, ku hidhet/shërbehet kripë për bagëtitë dhe/ose delet. Ndërsa vendi përreth ku tregohet kopja quhet torishte. Blegtoritë qëndrojnë atje gjatë verës sepse janë më të mira e të freskëta.
Historia dhe funksionimi i transhumancës përfshin në dritë marrëdhëniet simbolike të cilat për një kohë kaq të gjatë kanë lidhur njeriun dhe kafshën me mjedisin e tyre natyror. Ka të bëjë kryesisht me dele dhe dhi të drejtuara nga çobanët nga një humus në tjetrin, pra nga fusha në mal (dhe përballë), në ritmin e stinëve, në organizimin e një lëvizjeje lavjerrëse të kopeve. Ato sigurohen nga kuajt dhe mushkat që sigurojnë transportin e njerëzve dhe mallrave si dhe nga qentë që mbrojnë tufën. E gjithë familja do të shkojë në transhumancë. Ata shoqërohen nga kafshët shtëpiake të bariut. Rezultati është një plotësim i ngushtë midis fushës dhe malit, një rezervuar me bar të freskët, deri në zemrën e verës për tufat, është nga maji që barinjtë dhe tufat largohen nga fusha bregdetare për të kërkuar bar në male dhe ajër të pastër (i pastër). Shpjegimet e dhëna nga barinjtë: “Shëndeti i kafshëve kërkon që ne t’i çojmë në kullotat e larta malore, sepse kullotat malore pastrojnë sëmundjen”.
Mund të dallohen dy lloje të transhumancës: horizontale, e cila paraqitet kryesisht në zonat fushore e kodrinore nga ku shtegtojnë barinjtë me bagëtitë e tyre, në distanca të gjata, nga kullotat verore larg shtëpive të tyre deri në kullotat dimërore afër shtëpive të tyre; vertikale dhe ndodh zakonisht në rajone malore ku kafshët drejtohen në kullota me lartësi të madhe dhe anasjelltas.
Ministria e Kulturës, me mbështetjen e Fondit Shqiptaro-Amerikan të Zhvillimit, kanë bërë të mundur të ngrihen dhe të operojnë dy grupe pune, një në jug dhe një në veri të vendit (kryesisht për shkak të shtrirjes territoriale dhe të terreneve të vështira), të cilët kanë bërë gjithë punën e nevojshme përgatitore dhe tashmë transhumanca është në fazën përmbyllëse për t’u propozuar si pjesë e trashëgimisë botërore; të jetë pjesë e pasurisë jo-materiale në UNESCO, aplikim që do të realizohet së bashku me Francën, Spanjën e disa vende të tjera.
ZEF GJETA
Instituti i resurseve gjenetike.
