Platformë e promovimit të arkitekturës sëpeizazhit në Shqipëri

Zydi Teqja

Kryetar i Grupit Mësimor dhe Kërkimor në ArkitekturëPeizazhi

Miratuar në mbledhjen e Departamentit të Hortikulturës dheArkitekturës së Peizazhit, më 13 Mars 2024

Hyrje

Në vitin 2023 u mbushën 10 vjet nga fillimi i programit të parëtë studimit Master Profesional në Arkitekturë Peizazhi dhenjëkohësisht ishte 10–vjetori i emërtimit të departamentit tonësi Departamenti i Hortikulturës dhe Arkitekturës së Peizazhit(Teqja Z; Dennis S. 2016; Teqja 2023). Gjithashtu në shtator tëvitit të kaluar u diplomuan studentët e parë të cilët kryen njëcikël të plotë 5–vjeçar studimi në arkitekturë peizazhi. Këtë vit akademik për herë të parë filloi zbatimi i programit tëdiplomës duale në arkitekturë peizazhi me Universitetin e Viterbos, Itali. Këto përbëjnë arritje të rëndësishme përdepartamentin tonë të cilat ja ka vlejtur që të festoheshin. Megjithë arritjet e padiskutueshme në këtë fushë, arkitektura e peizazhit, si një profesion krejt i ri përballet me një sërësfidash, kapërcimi i të cilave kërkon angazhimin serioz si tëdepartamentit ashtu edhe të gjithë Univeritetit Bujqësor tëTiranës (Teqja, Z; Dervishaj A. 2020; Teqja Z; Karaj A. 2022).Kjo platformë synon pikërisht adresimin e këtyre sfidave.

Platforma është përgatitur mbështetur në diskutimet e zhvilluara në seanca të veçanta të Takimit të Përgjithshëm tëKëshillit Europian të Shkollave të Arkitekturës së Peizazhit(ECLAS), mbajtur në Lubjanë, Slloveni në Shtator 2022 dhenë Brno, Republika Çeke, në Shtator 2023. Disa nga idetëkryesore dhe skicat e përfshira në këtë dokument janë bazuarnë prezantimet e Prof. R. Stiles nga Universiteti Teknik iVienës, me bashkëautorë E. Mertens, Universiteti i shkencavetë aplikuara Neubrandenburg, Gjermani dhe N. Karadeniz ngaUniversiteti i Ankarasë Turqi (Stiles, R et al 2023) dhe janëpërdorur me lejen e autorit. Platforma është prezantuar përherë të parë në një leksion të hapur të mbajtur në UBT, më 20 Nëntor 2023 dhe u miratua në mbledhjen e Departamentit tëHortikulturës dhe Arkitekturës së Peizazhit më 13 Mars 2024.

Kuadri i përgjithshëm dhe koncepti bazë i platformës

Pavarësisht sukseseve të arritura gjatë dekadës së fundit dhesensibilizimit në rritje për nevojën e kopshteve, parqeve dhe tëgjelbërimit, duhet pranuar që publiku i gjerë, politikanët dhemedia nuk e kanë akoma nivelin e duhur të kuptimit mbiprofesionin e arkitektit të peizazhit dhe për rolin e rëndësishëm që ky profesion pritet të luajë në shumë aspektetë jetës dhe veprimtarisë së vendit tonë. Një pjesë e mirë e opinionit të gjerë publik e shikon këtë profesion më shumë sinjë profesion për zbukurimin e mjedisit se sa një profesion qëkujdeset për cilësinë e jetës dhe të mjedisit ku ne jetojmë. Pra, ndërkohë që shumica e arkitektëve të peizazhit dhe stafetakademike të lidhura me profesionin, e dinë se sa irëndësishëm është ky profesion për të adresuar ndikimet e shumë prej krizave me të cilat përballet shoqëria aktualisht,situata jashtë botës akademike është krejt tjetër. Për këtë arsyekërkohet që krahas vetëvlerësimeve për arritjet, të dalim ngaflluska jonë akademike dhe të reflektojmë për të gjetur shkaqetse pse shoqëria në përgjithësi nuk e ka atë vlerësim që ne do tëdëshironim për profesionin e arkitektit të peizazhit. Njëmënyrë për ta ndihmuar këtë proces reflektimi është që tëkuptojmë se si është situata në disa fusha të tjera që janëdukshëm më të suksesshme, dhe si të përpiqemi të ndërtojmënjë nivel kuptimi dhe pranimi publik të ngjashme me këtofusha.

Mund të konstatohet që të gjitha profesionet e suksesshmejanë të vendosura mirë në një kontekst më të gjerë shoqërornga i cili varet suksesi i tyre përfundimtar. Kështu disiplinatdhe profesionet të cilëve ato u shërbejnë, janë në qendër të njërrjeti marrëdhëniesh të ndërsjellta me fusha të ndryshme, duke arritur shumë përtej vetë disiplinave akademike. Ekosistemet e tyre mbështetëse sigurojnë dukshmërinë e vazhdueshme tëkëtyre disiplinave, duke siguruar një nivel të kënaqshëm tëkuptimit dhe pranimit nga publiku, ndërkohë që infrastrukturaqë i mbështet nuk është shumë e dukshme.

Nëse e shikojmë në mënyrë skematike ekosistemin që qëndronpas arkitekturës së peizazhit, mund të dallojmë së pari zonënqë e rrethon disiplinën brenda mjedisit të saj akademik. Kjoështë zona e Komfortit Akademik dhe ajo e afërt me profesionin dhe industritë e lidhura me të. Ndërkohë që njohja, kuptimi dhe pranimi në këtë zonë janë në një nivel tëkënaqshëm, për të adresuar shtresat kritike shoqërore dheproblematikat kritike aktuale, është shumë e nevojshme që kynivel të jetë edhe në shoqërinë civile dhe në media. Kjoplatformë është një reflektim kritik mbi hendekun që ekzistonmidis perceptimit të vetë disiplinës për potencialin e saj përadresimin e shumë prej sfidave të sotme shoqërore dhemënyrës aktuale me të cilën arkitektura e peizazhit shihet ngashoqëria në përgjithësi.

Platforma është ndërtuar mbi konceptin që për të qenë tësuksesshëm në Zonën e ndikimit mbi institucionet vendimmarrëse dhe që të ndikohet mbi politikat dhe legjislacionin,duhet që së pari të arrihet Zona më e gjerë e Shoqërisë osendryshe publiku i gjerë. Qasja e zgjedhur është fokusimi nëzbulimin dhe mbështetjen e strukturave normalisht tëpadukshme shoqërore në të cilat duhet të pozicionohet njëdisiplinë profesionale duke ndërtuar një model të thjeshtë tëkëtyre strukturave dhe të ndërveprimeve të tyre të ndërsjella. Kjo bën të mundur që të arrijmë të kuptojmë situatënkomplekse sociale dhe institucionale që lidhet me arkitekturëne peizazhit, ndërkohë që platforma është fleksibël për t’uzgjeruar në mënyrë që të mund të analizohet sa më mirë edhestruktura e detajuar e fushave të ndryshme dhe ndërlidhjet e tyre.

Të gjitha disiplinat e suksesshme dhe profesionet që ata u shërbejnë lidhen me një kontekst më të gjerë shoqëror. Ështëky ekosistem mbështetës, po aq sa kredencialet e tyreakademike, që siguron dukshmërinë e tyre të vazhdueshmedhe mbështet perceptimin publik për profesionin. Pika fillestare për këtë hetim të “ekosistemeve shoqërore”normalisht është bota akademike, e cila krijon atë që mund tëquhet “zone e rehatisë akademike”.

Në distancë nga kjo zonë, në një pjesë tjetër kryesisht tëpavarur, janë politikanët të cilët, të paktën në rastin e arkitekturës së peizazhit, aktualisht nuk e njohin potencialin e saj për zgjidhjen e problemeve që ka vendi. Midis këtyre dyfushave qëndron një hendek i cili është e domosdoshëm që tëkalohet (Figura 1).

Figura 1 Hendeku midis botës akademike dhe nivelevevendim marrëse dhe të pushtetit mund të mbushet nganjohja dhe mbështetja e infrastrukturës së padukshmendërmjet tyre (Përshtatur nga Stiles R et al 2023)

Përpjekja për të krijuar lidhje të drejtpërdrejta midis dy zonaveështë jo vetëm e vështirë por edhe nëse është e sukseshsme do të ofrojë rezultate të paqëndrueshme. Platforma propozon qëpër të kapërcyer këtë hendek, është e nevojshme tëkonceptohet, projektohet, mbështetet dhe të përdoretekosistemi infrastrukturor i padukshëm që shtrihet midis tyre(Figura 2).

Figure 2 Ekosistemi profesional brenda kontekstitshoqëror (Përshtatur nga Stiles, R et al 2023)

Siç tregohet në figurën 2, fqinjët më të afërt të botësakademike, që janë profesioni dhe industria e lidhur me të,shtrihen brenda një zone rreth botën akademike të arkitekturëssë peizazhit, ku lidhjet normalisht, janë më të forta dhe më tëshpeshta. Përtej kësaj zone shtrihen dy “nënsisteme” me rëndësi të madhe: shoqëria civile dhe media, të cilat zënë atëqë mund të përshkruhet si zona e “shoqërisë më të gjerë”. Kjozonw është komplekse dhe ndërlidhjet e saj janë të gjera. Këto“nënsisteme” lidhen me “zonën e pushtetit dhe të ndikimit”, e cila në planin afat gjatë shprehet nëpërmjet institucioneve dhelegjislacionit që miratohet.

Modeli i “ekosistemeve profesionale” që rezulton brendakontekstit të tij shoqëror (shih figurën 2) përfshin katër çiftefushash: (i) Mësimdhënia dhe kërkimi; (ii) Industria dhesektori privat; (iii) Shoqëria civile dhe media; (iv) Politika dheLegjislacioni e institucionet. Këto fusha janë të gjitha tëndërlidhura dhe krijojnë katër “zona”. Edhe pse shumë ithjeshtuar, modeli ka avantazhin se qartëson atë që po e quajmë “infrastrukturë të padukshme” e cila zakonisht mbetete fshehur ose pa vëmendjen e duhur. Modeli bën të munduredhe analizën e detajuar të kësaj infrastrukture. Natyra e përgjithësuar e modelit na lejon që ta përdorim atë për tëkrahasuar rolin shoqëror të arkitekturës sw peizazhit me atë tëprofesioneve të ndryshme apo të krahasojmë situatat në vendetë ndryshme, për të kuptuar kështu arsyet e suksesit apo të mossuksesit në ushtrimin e ndikimit social dhe politik.

Të mësojmë nga përvoja e profesioneve të tjera

Edhe pse gjatë viteve të fundit arkitektura e peizazhit ka arriturnjë farë suksesi brenda botës akademike, të diplomuarit qëhyjnë në këtë profesion nuk kanë të njëjtin nivel njohje dhepranimi nga shoqëria si disa nga kolegët e tyre studentë nëdisiplina të tjera.

Po pse arkitektura e peizazhit nuk gëzon nivelin e suksesitprofesional që mund të pritej? Për t’ju përgjigjur kësaj pyetjenjë mënyrë e arsyeshme është që ta krahasojmë atë me profesionet më të suksesshme sot në Shqipëri dhe të nxjerrimmësime prej tyre. Ndër këto profesione mund të analizojmëmjekësinë dhe arkitekturën. Këto dy profesione janë themeluarprej kohësh dhe respektohen gjerësisht nga publiku.

Bazuar në konceptin e shpjeguar më sipër, Figura 3 tregonekosistemin e profesionit të mjekut, kurse figura 4 tregonekosistemin e profesionit të arkitektit.

Figure 3 Në “ekosistemin e mjekësisë” të gjitha lidhjet janëtë forta dhe ndikimi është i madh (Përshtatur nga Stiles, R et al 2023)

Figure 4 Ekosistemi i profesionit të arkitektit (Përshtaturnga Stiles, R et al 2023)

Figurat 3 dhe 4 tregojnë qartë që ekosistemet e mjekut dhe tëarkitektit janë shumë të plota në lidhjet reciproke midis zonavedhe nënsistemeve që i përbëjnë ato. Kështu psh për të kuptuarrolet relative të mjekësisë, arkitekturës dhe arkitekturës sëpeizazhit në perceptimin publik, mjafton të përmendet numri imadh i telenovelave me mjekë apo arkitektë në krahasim me mungesën totale të vetë temës së arkitekturës së peizazhit. Gjithashtu ka OJQ që përfaqësojnë interesat e pacientëve, sidhe shumë profesione si infermierë, dentist etj, të cilat janëpjesë integrale ekosistemit mjekësor, ndërsa megjithëse mundtë ketë ndonjë shoqatë kopshtarie apo amatorësh të luleve, atonuk kanë ndonjë lidhje të qartë me arkitekturën e peizazhit.

Në fushën e legjislacionit dhe të institucioneve ndikimi imjekëve dhe arkitektëve është shumë i pranishëm. Mjafton tëpërmendim nevojën që kanë të gjithë qytetarët për të njohur, respektuar apo plotësuar kërkesat ligjore për siguriminshëndetësor apo nevoja që ata kanë për procedurat ligjore tëlejeve të ndërtimit, për të kuptuar se sa të pranishme janë këtoprofesione në jetën e përditshme të të gjithëve.

Analiza e mësipërme mund të bëhet edhe për profesione tëtjera. Gjithësesi pyetja që mund të bëhet është: në një kohë kurarkitektura e peizazhit në Shqipëri sapo fillon të shfaqet siprofesion, a mund të bëhet diçka për ta bërë ekosistemin e këtij profesioni jo vetëm të dukshëm por edhe aktiv dheveprues në mënyrë që të ndihmohet kjo disiplinë e re dheprofesioni përkatës që të dalë nga zona e rehatisë akademikedhe të bëhet pjesë e perceptimit sa më pozitiv të opinionit tëgjerë publik?

Të promovojmë arkitekturën e peizazhit.

Arkitektura e peizazhit është një profesion i ri krahasuar me mjekësinë apo arkitekturën. Por nëse mund të argumentohet qëkëto profesione janë të përfshira kaq thellë në shoqërinëbashkëkohore, për shkak të natyrës së tyre ekzistenciale, po kështu mund të argumentohet që arkitektura e peizazhit ka diçka të rëndësishme për të kontribuar në adresimin e krizaveserioze me të cilat përballet shoqëria sot. Kështu shoqëria nukduhet të presë shumë dekada të tjera për maturimin e këtijprofesioni por nga ne kërkohet veprim i shpejtë përpromovimin e profesionit në të gjitha nivelet duke bashkërenduar punën me të gjithë aktorët e interesuar dhegjithashtu duke bashkëpunuar edhe me institucionendërkombëtare në nivel evropian.

Plani për këtë veprim mund të hartohet duke përdorur modeline ekosistemit profesional të përshkruar më sipër. Arritjet e fundit akademike, sugjerojnë që do të kishte kuptim të fillonimpikërisht brenda “zonës së rehatisë akademike” dhe pastaj tëkalohet në nënsistemet e tjera për të forcuar lidhjet e fushaveqë përbëjnë ekosistemin. Forcimi i këtij rrjeti të lidhjeve ngazona akademike, fushat e afërta dhe deri tek opinioni publikdhe media do të mundësojnë ndërtimin e infrastrukturës sëpadukshme që mungon dhe në këtë mënyrë ta bëjmëarkitekturën e peizazhit më të dukshme si për opinionin publikashtu edhe për politikanët dhe institucionet vendimmarrëse.

Figurat në vazhdim paraqesin në mënyrë skematike të gjithanënsistemet që përbëjnë ekosistemin e arkitekturës sëpeizazhit në vendin tone si dhe çështjet apo aktivitetet që e karakterizojnë një nënsistem të caktuar. Figura 5 tregon disanga aspektet kryesore që duhet të karakterizojnë mjedisin tonëakademik në mënyrë që të rritet niveli i formimit të arkitektëvetë peizazhit.

Për të përmirësuar mjedisin akademik në pjesën e mësimdhënies është shumë e nevojshme që të përmirësohetniveli i kualifikimit të pedagogëve, sidomos thellimi në fushëne arkitekturës së peizazhit, raportet staf/student, të rritet cilësiae hapësirave të mësimit, sidomos të hapësirave të dedikuarapër mësimin në formatin studio, të rritet numri i publikimevepër fushën e arkitekturës së peizazhit në Bibliotekën e UBT-së, të transformohet rrënjësisht kopshti botanik.

Për pjesën e kërkimit kërkohet që të vazhdojë mbështetja me bursa kërkimi për pedagogët dhe anëtarësimi në institucioneakademike si dhe të mendohet për transformimin e GMK arkitekturë peizazhi në një institute të mirëfilltë kërkimi.

Figura 5 Arritje dhe probleme në zonën akademike tëarkitekturës së peizazhit në Shqipëri (Përshtatur ngaStiles, R. et al 2023)

Në figurat 6, 7 dhe 8 paraqiten nënsistemet e industrisë dheprofesionit, të shoqërisë civile dhe medias dhe të politikave, legjislacionit dhe institucioneve. Elementët e ilustruar në këtoskica janë komponentët kryesorë të planit të veprimit përzbatimin e platformës për promovimin e arkitekturës sëpeizazhit në Shqipëri,

Figura 6 Nënsistemet e indistrisë dhe profesionit tëarkitektit të peizazhit, që lidhen me arkitekturën e peizazhit (Përshtatur nga Stiles, R. et al 2023)

Lidhur me nënsistemin e industrisë duhen konsoliduarmarrëdhëniet e bashkëpunimit me të gjitha fidanishtet e bimëve dekorative të vendit dhe me prodhuesit dhe tregtuesit e materialeve të tjera që lidhen me arkitekturën e peizazhit. Tëthellohet bashkëpunimi i deritanishëm lidhur me zhvillimin e praktikave profesionale dhe të shikohen mundësitë përsponzorizime, bursa dhe bashkëpunime të tjera me interesreciprok.

Kohët e fundit profesionistët e rinj të arkitekturës së peizazhit, kanë themeluar Shoqatën e Arkitektëve Shqiptarë të Peizazhit. Kjo shoqatë pritet të jetë një nga aktorët më të rëndësishëm nëpromovimin  profesionit në Shqipëri. Ajo duhet mbështetur nërritjen e nivelit të saj dhe të kualifikohet në mënyrë që nëplanin afat mesëm të anëtarësohet në Federatën Europiane tëArkitektëve të Peizazhit.

Duke komentuar figurën 7 mund të thuhet se ndërsa gjatëviteve të fundit janë bërë përpjekje për të qenë prezent nëmedian televizive dhe atë sociale, duhet bërë akoma më shumëpër ta rritur këtë prezencë dhe për të përmirësuar cilësinë e prezantimeve. Ndërkohë raportet me shoqërinë civile dhe puname sistemin arsimor parauniversitar si dhe për ndërgjegjësimine publikut për rëndësinë e arkitekturës së peizazhit janë fushaqë kërkojnë akoma më shumë vëmendje.

Figura 7 Nënsistemet e shoqërisë civile dhe medias dheelementë të ndërhyrjes për të përmirësuar raportet e tyreme arkitekturën e peizazhit (Përshtatur nga Stiles, R. et al 2023).

Figura 8 Zona e pushtetit dhe e sferave të influences (Përshtatur nga Stiles, R. et al 2023)

Mangësitë e evidentuara më sipër e gjejnë pasqyrimin nëndikimin e papërfillshëm që ka profesioni aktualisht në tëgjitha nivelet e vendim marrjes dhe të bërjes së politikave(Figura 8).

Në tabelat në vazhdim janë paraqitur masat e propozuara përzbatimin e kësaj platforme sipas fushave të veprimtarisë dhenënsistemeve që përbëjnë ekosistemin e arkitekturës sëpeizazhit.

Tabela 1. Çështje dhe aktivitete që parashikohen tëzhvillohen në kuadër të zbatimit të platformës përpromovimin e profesionit të arkitektit të peizazhit

PËRFUNDIME

Në kuadër të kësaj platforme, plan afat shkurtër nënkuptohetperiudha deri në vitin 2027; plan afatmesëm periudha deri nëvitin 2030 dhe plan afatgjatë periudha pas vitit 2030

Territori ku shtrihen efeketet e kësaj platforme është i gjithëterritori i Republikës së Shqipërisë por edhe vendet fqinjë, sidomos ato ku ka popullsi shqiptare. Programi i studimitarkitekture peizazhi në Universitetin Bujqësor të Tiranës ështëi vetmi jo vetëm në Shqipëri por edhe në Kosovë, Maqedoni, Mal të zi dhe Bosnjë Hercegovinë. Kjo situatë përbën njëpotencial të veçantë dhe natyrshëm i jep një dimension rajonalkësaj platforme promovimi.

Burimet e financimit duhet të gjendet kryesisht brendabuxhetit normal të UBT dhe të fondeve që UBT përfiton ngaprogrami i qeverisë për ndërkombëarizimin e universiteteve. Burime të tjera janë donacione të ndryshme dhe projekte tëdonatorëve.

Viti 2024, shënon 20 vjetorin e hyrjes në fuqi të Konventës Evropiane të Peizazhit, neni 6 i së cilës u bën thirrje shtetevenënshkruese të rrisin ndërgjegjësimin për rëndësinë e peizazhit. Ky rast ofron një mundësi për të filluar punën nëmënyrë aktive për të nxitur ndërgjegjësimin për rëndësinë e arkitekturës së peizazhit si një profesion kyç jo vetëm përzbatimin e Konventës së Peizazhit, por edhe për të adresuarkrizat urgjente me të cilat po përballet shoqëria. Stafetakademike dhe studentët e arkitekturës së peizazhit janëndoshta njerëzit më të mirëpërgatitur për t’u përballur me këtosfida.