Studime të ndryshme të arkeologëve dhe zbulimet dhe vlerësimet e bëra prej tyre, dëshmojnë për lashtësinë e kultivimit të pemëve frutore. Nëpërmjet një materiali të bollshëm arkeologjik është e mundur të vërtetohet se fillesat e bujqësisë së kultivuar i përkasin periudhës së neolitit dhe ndoshta edhe më parë në trojet e banuara nga paraardhësit tanë.
Herë pas here, pranë banesave të ilirëve janë zbuluar kopshtet ku të parët tanë kanë kultivuar pemë të ndryshme, në mesin e tyre edhe shegën, kanë realizuar punimin bazë të tokës, kanë bërë shartimet, krasitjet, prashitjet dhe procese të tjera agroteknike të bimëve. Ilirët janë përmendur shumë si mjeshtër në kultivimin e bimëve të ndryshme, zeje të cilën ata e përhapën në vendet e Mesdheut me të cilët shkëmbyen eksperiencat reciproke.
Shega është një pemë e vogël gjetherënëse, frytet e së cilës kanë një lëng të ëmbël dhe me aromë të veçantë. Lloji më i mirë i shegës është ajo më e lëngshme me ngjyrë të kuqe të fortë dhe me lëkurë të hollë. Rritet deri në 5 metra lartësi dhe gjerësia e kurorës shkon deri në 3 metra e më shumë.
Mesdheu paraqet karakteristika klimatike dhe tokësore mjaft të favorshme për kultivimin e shumë bimëve, një pjesë prej të cilave e kanë origjinën pikërisht në këtë rajon. Kjo dhuratë që natyra i ka ofruar banorëve të Mesdheut është shoqëruar me një kujdes të vazhdueshëm dhe punë të veçantë që këta banorë kanë treguar në kultivimin e bimëve, në mënyrë të veçantë tek pemët frutore.
Shegët jo vetëm që janë të shëndetshme kur konsumohen nga njeriu, por për to ekzistojnë edhe bestytni dhe kuptime simbolike.
Domethënia simbolike e shegës shikohet me atë që përmendet në tre vende në Kuran e dy herë si dhuratë nga Allahu i Madhërishëm. Ndërsa në fenë katolike farat e shegëve simbolizonin individët me fenë e njëjtë, të bashkuar në një bashkësi. Disa komente nga Bibla thonë se pema me të cilën Eva u mashtrua dhe hëngri në Parajsë dhe pastaj u dëbua nga Parajsa, mendohet se ishte shega dhe jo molla. Fruti i shegës luan një rol simbolik edhe në fenë jahudite ku mendohet se në shegë janë gjithsej 613 fara, aq sa edhe numri i urdhërave në Dhiatën e Vjetër. Në Budisëm, shega është një prej tre frutave të bekuara – së bashku me pjeshkën dhe limonin.
Jo vetëm e njohur, por edhe e kultivuar në shumë vende, edhe përsa i përket emërtimit, ky frut ka gjithashtu një specifikë. Ja disa emra shegësh në gjuhë të ndryshme të botës:
Shega në latinisht quhet: Punica granatum
Shega në anglisht quhet: pomegranate
Shega në gjermanisht quhet: granate
Shega në arabisht quhet: rumman
Shega në spanjisht quhet: granada
Shega në greqisht quhet: ρόδι
Shega në rusisht quhet: гранат
Shega në bullgarisht quhet: гранатa
Shega në italisht quhet: melograno
Shega në gjuhën afrikane quhet: granaat
Shega në frengjisht quhet: grenade
Shega në hungarisht quhet: gránátalma
Shega në gjuhën polake quhet: granat
Shega në turqisht quhet: nar
Shega në turqisht quhet: Shǒuliúdàn
Shega në gjuhën hindi quhet: greneda
Shega në gjuhën japoneze quhet: Te g-dan
Emrin e saj mban qyteti i bukur në Andaluzi, Granada, ndërsa ndër mijëvjeçarë është konsideruar si simbol i pjellorisë, bollëkut, mirësisë dhe jetëgjatësisë. Nuset e reja romake i ndërthurnin me flokët degët e saj, sidomos në ditën e dasmës, ndërsa turkeshat e hidhnin në tokë dhe në varësi të kokrrave që do të mbeteshin në flokë, supozohej se aq do të ishte edhe numri i fëmijëve që do të sillnin në jetë, traditë kjo që vazhdojnë ta ruajnë edhe sot.
Në Dalmaci ishte zakon që dhëndri të merrte nga kopshti i vjehrrit një pemë shege për ta mbjellë në kopshtin e tij. Për grekët e lashtë shega konsiderohej si një frut i shenjtë, por edhe në kohët e sotme moderne ajo vazhdon të ketë një domethënie të madhe për grekët. Në ditët e rëndësishme të kalendarit ortodoks grek, si për shembull për Krishtlindje apo Pashkë, në disa zona të Greqisë është traditë që në tavolinën e mbushur plot, në darkë të ketë edhe shegë. Në kohët e hershme ato u dhuroheshin Zotave, që t‘u dhuronin më shumë pjellori tokave, për të qetësuar shpirtin e të vdekurve dhe për nder të Dionisit. Po ashtu, shegët përdoren gjerësisht dhe në dasma dhe funerale greke.
Kur grekët përkujtojnë një të vdekur, ata shpërndajnë “kollyva”, që përgatitet me grurë të zier, përzihet me sheqer dhe zbukurohet me shegë.
Në Greqi është gjithashtu traditë që ditën e dasmës apo për Vit të Ri, të çahet një shegë në tokë. Kur dikush blen një shtëpi të re, është traditë që personi i cili shkon për vizitë, të çojë si dhuratë një kokërr shegë si simbol i begatisë, pjellorisë dhe fatit të mirë për familjen e re.
Frutat e shegës kategorizohen brenda grupit të manave. Ka shumë arils të vogla brenda frutave të mbështjella në brendësi të lëvozhgës prej lëkure. Më parë, bimët e shegës mendohej se i përkisnin familjes së tyre botanike, Punicaceae. Studimet e fundit molekulare sugjerojnë se gjinia Punica mund të konsiderohet brenda familjes Lythraceae. Ekziston vetëm një gjini brenda kësaj familje, Punica. Gjinia Punica përfshin dy specie, me emrat e: P. granatum L. dhe P. protopunica Balf. P. protopunica theksohet se është endemike në ishullin Socotra të Gadishullit Arabina dhe është i afërmi i vetëm analog me P. granatum. Shega fillimisht u emërua Malum punicum, që do të thotë molla e Kartagjenës. Kështu, Linneaus e quajti atë Punica granatum, ku granatum nënkupton farën. Kjo është arsyeja pse njerëzit në Shtetet e Bashkuara e quajnë këtë frut si mollë me farë. Emri Punica vjen nga Kartagjena, një emër romak i feminizuar dhe është një qytet antik në Tunizi. Shegët janë me origjinë nga Azia qendrore. Por pemët e shegës janë të adaptueshme për një gamë të gjerë të tokës dhe klimave. Sidoqoftë, mund të rritet në shumë vende të ndryshme gjeografike përfshirë pellgun e Mesdheut, Kalifornia dhe Azinë. Shega ka një vend të rëndësishëm në kulturat antike të vendeve të Mesdheut. Disa shkencëtarë deklaruan se shega është “molla” e kopshtit biblik të Edenit, por kjo ide është refuzuar në studimet e fundit. Shegët e ngrënëshme u raportuan së pari se u kultivuan në Iran gjatë 3000 p.e.s. Fenikasit themeluan kolonitë e Detit Mesdhe në Afrikën e Veriut dhe sollën shegë në Tunizi dhe Egjipt deri në vitin 2000 p.e.s. Gjatë asaj kohe shegët u natyralizuan edhe në Qipro, Turqi dhe Greqi. Shpërndarja e pemëve vazhdoi në mbarë botën dhe arriti në Kinë deri në vitin 100 p.e.s. Sipas Mortan, kultivimi i shegëve në Perandorinë Romake dhe Spanjë vlerësohet të jetë në vitet 800 dhe arriti në Indonezi në vitet 1400. Arritja e shegëve në Amerikën Qendrore, Meksikë dhe Amerikën e Jugut u bë në vitet 1500 nga spanjollët. Shega është ndër pesë të parat e kultivuara së bashku me fiq, hurma, ullinj dhe rrush. Vendosja e shegës raportohet të ketë filluar në 3000-4000 para Krishtit në Veriun e Iranit dhe Himalajet në Indinë Veriore. Sipas Langley, shega paraqet jetën, rigjenerimin dhe martesën në mitologjinë Greke. Në Luftërat Persiane, Herodoti përmend “shegë të artë” që zbukurojnë shtizat e luftëtarëve në faranxhin persian; në Judaizëm farat e shegës thuhet në numrin 613 – një për secilën nga 613 urdhërimet e Biblës; në budizëm është një nga frutat e bekuara dhe përfaqëson thelbin e ndikimeve të favorshme; në Kinë përfaqësohet gjerësisht në artin qeramik që simbolizon pjellorinë, bollëkun dhe një të ardhme të bekuar; në krishtëerim është një simbol i ringjalljes dhe jetës së përjetshme dhe në Islam parajsa qiellore e Kuranit përshkruan katër kopshte me hije, burime dhe fruta, përfshirë shegën.
Shega konsiderohet edhe si simbol i ringjalljes dhe dashurisë së zjarrtë njerëzore, kryesisht në çift. Piktorët e mesjetës vinin shpesh një shegë në duart e Jezusit fëmijë, duke aluduar për jetën e re “të dhuruar” nga Krishti, ndërsa pemën e saj e përdornin si simbol të ringjalljes. Edhe pse vendi i lindjes së saj është Azia, shega është kultivuar në të gjithë rajonin e Mesdheut, Kaukaz dhe Lindjen e Largët prej shekujsh. E pasur me vitamina dhe prej mijëvjeçarësh burim shpëtimi për popujt e territoreve të thata të Azisë, është konsideruar si mbreti i frutave për shijen e veçantë, ngjyrën e bukur dhe veti të tjera kurative. Edhe pse frutat e saj mund t‘i shijojmë vetëm në vjeshtë dhe në dimër, shega përdoret edhe me qëllim zbukurimi në kopshtet e zonave të ngrohta.
Por pavarësisht traditës së saj antike dhe domethënies që ka për shumë kultura, shega me të drejtë mund të konsiderohet si një thesar për organizmin tonë. Kokrrat e saj janë të pasura me vitaminë A, B, ndërsa një kokër shegë në ditë plotëson rreth 50 për qind të nevojave tona ditore për vitaminë C. Hipokrati e cilësonte si ilaçin më të mirë për gripin, ndërsa egjiptianët e katërmijë viteve më parë tregonin se kishin zbuluar vetitë terapeutike të lëngut të saj. Në Europë, në fillim të shekullit XIX, lëkura e shegës përdorej shumë për të kuruar tenjën dhe në të vërtetë, analizat e kohëve të fundit kanë treguar se për virtytet që të parët tanë i atribuonin asaj, kishin plotësisht të drejtë.
Lëngu i shegës mund të quhet edhe si një ilaç i çmuar për zemrën e njeriut. Sipas një studimi izraelit, pirja e një gote me lëng shege çdo ditë, do të parandalonte në formimin e pllakëzave në enët e gjakut, duke ulur kështu rrezikun për t‘u prekur nga arterosklerozat. Autorët e këtij studimi shpjegojnë gjithashtu se efektet e lëngut varen nga aftësia e organizmit për të përthithur dy enzima që aktivizohen nga substanca oksiduese, të cilat forcojnë muret e enëve të gjakut. Eksperimenti i kryer mbi qelizat njerëzore të marra nga arteriet koronare dhe te minjtë, me nivele tepër të larta kolesteroli në gjak, kanë treguar se lëngu i shegës pengon veprimin e ELK-1 e p-JUN, që janë dy gjene të njohur për favorizimin e formimit të pllakëzave në enët e gjakut dhe ndihmojnë për aktivizimin e substancave oksiduese.
Shkrimin e parë për shegët e gjejmë në një legjendë të veçantë të shkruar nga poeti latin, Claudius Claudianus, në vitet 330-404, në “De raptu Proserpinae”, kur Persefoni, vajza e Demetrës dhe Zeusit, u rrëmbye nga Plutoni, ndërsa mblidhte lule në brigjet e një liqeni dhe u dërgua në banesën e tij, për t‘u bërë gruaja e tij. Aty tregohej se si Persefoni, me dëshirë të Plutonit, kishte ngrënë disa kokrra shege, simbol të dashurisë dhe frut i besnikërisë bashkëshortore, duke u bërë në këtë mënyrë bashkëshortja e tij.
Plutoni është djali i madh i Kronit dhe vëllai i Zeusit dhe i Poseidonit, të cilëve u ra përgjegjësia të drejtonin botën. Si hyjni i plotfuqishëm i nëntokës, ai përfytyrohej nga të lashtët me një skeptër me dy maja dhe me një çelës në dorë. Për nder të tij, njerëzit ndërtuan shumë tempuj dhe nga më të njohurit është ai i Elidës, që hapej një herë në vit dhe ku mund të hynin vetëm orakujt e Hadit e askush tjetër. Riti tradicional i lutjeve për Plutonin ishte gjunjëzimi dhe rrahja e tokës me shuplakat e duarve. Flija më e preferuar e kësaj hyjnie ishte demi i zi. Tempujt e Hadesit qarkoheshin me qeparisa dhe nëpër oborre mbilleshin shegë dhe lule narcisi. Pushteti i tretë, ai i nëntokës, më i mistershmi dhe më pak i eksploruari, iu dorëzua Plutonit. Plutoni mori një të tretën e pushtetit të Kronit dhe i takoi të ishte i plotfuqishmi i nëntokës së pasur në minerale, por të errët dhe të frikëshme. Këtë situatë e zbuste prania e bimëve të shegës, të cilat merrnin jetë nga kjo nëntokë e pasur.
Sipas papirusit të Eberit (1550 p.e.s), egjiptianët e lashtë përdorën ekstraktet rrënjë të shegës për zbutjen e tapave (Wren, 1988). Nga ana tjetër, Hipokrati (400 p.e.s) gjithashtu përdori ekstrakte shege për shumë qëllime, d.m.th. inflamacion i syve dhe ndihmë për tretje (Adams 1849). Në Meksikë, ekstrakte të luleve të shegës u përdorën për të lehtësuar inflamacionin e gojës dhe fytit (Morton 1987). Studimet e fundit shkencore konfirmojnë përdorimin tradicional të frutave të shegës dhe pemëve për qëllime mjekësore. Frutat, lulet, lëvorja dhe gjethet e shegës përmbajnë fitokemikale të dobishëm, të cilat janë antioksidues dhe anti-mikrobikë, ulin presionin e gjakut dhe veprojnë kundër sëmundjeve serioze si kanceri dhe diabeti. Shumë studime bënë rreth shegave konfirmuan përfitimet e shegës për shëndetin e njeriut. Rezultatet e vlefshme të këtyre studimeve rritën ndërgjegjësimin e publikut për shegën dhe kështu konsumimi i frutave të shegës u rrit në të gjithë botën. Sidoqoftë, konsumi është akoma i kufizuar për shkak të sherrit për nxjerrjen e arilave. Kështu që, dëmtimet nga shumë dëmtues dhe sëmundje dhe shfaqja e çrregullimeve fiziologjike si plasaritja dhe dëmtimi i ftohjes janë një sfidë tjetër që ndikon në prodhim dhe zvogëlon tregtueshmërinë e produkteve. Për më tepër, shumë dëme fiziologjike, biokimike dhe teksturale ndodhin pas korrjes duke sjellë ndryshime në ngjyrën, shijen, strukturën dhe ulin gjithashtu cilësinë ushqyese. Në ditët e sotme, bima e shegës prodhohet në të gjithë botën në zona nën-tropikale dhe tropikale. Vendet mesdhetare, India, Irani dhe Kalifornia janë prodhuesit kryesorë. Argjentina, Izraeli, Brazili, Peruja, Kili dhe Afrika e Jugut janë vendet e tjera të rëndësishme prodhuese. Diversiteti gjenetik i shegës është demonstruar nga një e tepërt prej 500 varieteteve të shpërndara globalisht, afërsisht 50 prej të cilave dihet se kultivohen në mënyrë komerciale. India, Kina, Irani dhe Turqia kanë fushën më të madhe të prodhimit. Irani dhe India janë eksportuesit më të mëdhenj. Asnjë të dhënë e qartë nuk ka në dispozicion për sipërfaqen totale dhe prodhimin e përgjithshëm në botë për shkak të rritjes së shpejtë të prodhimit.
Megjithëse bima e shegës është pemë e njohur nga popullata në vendin tonë, kjo bimë akoma nuk ka zënë vendin që meriton, qoftë për nga sipërfaqja e kultivuar, qoftë edhe nga masiviteti në përdorimin e frutit të shegës. Megjithëse në dekadat e fundit, situata ka filluar të ndryshojë, përsëri ka mjaft punë për tu bërë në drejtim të shtimit të sipërfaqes së kultivuar, rritjes së shkallës së njohurive dhe informacionit për këtë bimë. Një rëndësi të madhe ka rritja e njohurive për këtë bimë, agroteknikës së përdorur në kultivim, e për më shumë, në lidhje me format e përdorimit të frutit dhe të pjesëve të tjera të kësaj bimë si një vlerë e shtuar për shëndetin.
Shqipëria është një vend malor i cili ka forma të larmishme të tokës si nga origjina, përbërja mekanike dhe pjelloria, përfshirë këtu edhe shkëmbinjtë e zhveshur. Bujqësia është e shpërndarë mirë, por është më intensive në ultësirën bregdetare perëndimore. Ndërsa thellësia e tokës është e madhe, deri në 1 metër a më shumë në zonat bregdetare, por zonat kodrinore dhe malore, kryesisht të përfshira në pjesën perëndimore të vendit, kanë thellësi më të ulët të tokës dhe përmbajtje më të ulët humusi. Shega preferon shkëmbinj gëlqeror ose lehtësisht acid, si dhe zhavorr të shkrirë, por gjithashtu ajo bën më së miri në tokën e zakonshme. Edhe pse shega e pëlqen këtë lloj toke, falë performancës dhe përshtatjes së saj me kushte të ndryshme, ajo mund të kultivohet në lokacione të ndryshme në Shqipëri.
Deri tani në vendin tonë, bima e shegës është kultivuar dhe shpërndarë si bimë individuale në anë të kanaleve, në breza mbrojtës dhe rrallë në pemëtore të veçanta. Por me kushtet e reja që janë krijuar për zhvillimin i frutikulturës si dhe shtrirja e tokave tona kryesisht në zona kodrinore e malore, i jep mundësi kësaj kulture, të shtohet në mënyrë të veçantë në breza, në bashkshoqërim me kulturat e tjera, por edhe në pemëtore të veçanta.
Sipas të dhënave të marra nga Ministria e Bujqësisë, mbi 450 mijë pemë të egra ekzistojnë në Shqipëri dhe ka rreth 260 mijë pemë të kultivuara të cilat mbillen përgjatë kufirit të fermave ose si pemë të vetme në kopshte e shtëpive apo në bahçet e amatorëve. Rajonet e Malesisë së Madhe, Shkodrës dhe Lezhës kanë 61% të sipërfaqes së përgjithëshme të shegës së egër në vend. Megjithëse këto korije janë një potencial i madh (të llogaritura në rreth rreth 1100 ton prodhim vjetor) për prodhimin e shegës, janë vjelë vetëm 10% e tyre. Nga ana tjetër, shumë prej bimëve të kultivuara janë në rajonet Malësisë së Madhe, në Shkodër, Elbasan, Tiranë dhe Berat, ndërkohë që prodhimi i frutave të shegës së këtyre rajoneve përbëjnë pjesën më të madhe të prodhimit të përgjithshëm. Prodhimi totalisht i shegës në Shqipëri është rreth 1800 tonë në vit. Produktet shiten kryesisht në tregjet lokale dhe konsumi i përgjithshëm i shegës varet nga konsumimi i frutave të freskëta.
Prof. As. Dr. Zef GJETA
Instituti i Resurseve Gjenetike Bimore
