Ruajtja e resurseve gjenetike te germoplazmes se molles
Molla éshte njé frut popullor, frut i njé klime te ftohté por dhe té bute. Ato konsumohen té freskta, té pjekura, té perpunuara si recel, prevede, léngje, etj. Mollét shpesh e ulin kolestorolin dhe zakonisht jane ta pasura me fitonutrient, flavonoide, antoksidante, polifenole. Ato prodhohen né shumé rajone té botés, té klimés kontinentale por dhe te klimés se buté. Kina éshte prodhuesi mé i madh né boté, ndérsa Europa dhe Amerika jané eksportuesit e paré. Europa dhe Azia jané importuesit e paré. Kina zé 49 % té prodhuesit né boté. Né 10 e vendeve kryesore né boté pérfshihen Kina, USA, Turqia, Polonia. Itali, France, India, Kili, Iran, Rusia, zene 75 % té prodhimit né boté.
Mollét i pérkasin familjes Rosaceae, Gjina Malus, Specia Malus sieversii qé gjendet dhe sot. Pemét e mollés jané kultivuar né gjithé botén, specia Malus domestica. .Jané vendosur né Hemisferen Veriore. Malus perfshin 144 taksa pér bime, 59 jane specie unike, zyrtarisht 4 specie autoktone jané né Ameriken e Veriut, 2 specie né Europe, 31 specie né Azi. Kina éshte qéndra e diversitetit té mollés, besohet té kete qéne mijra vjet té shkuara né qéndren e Azisé. Mendohet té kete qené parardhési kryesor, speciet e tjera kané qéne integruar brenda Malus Sieversi qé leviz ne lindje dhe né perendim. Qendra tjetér e diversitetit éshte dhe né Ameriken e Veriut.
Mollét tradicionale ruhen neé fusha koleksionuese me kultivaré te shartuar. Kéto koleksione jané té shtrenjta né investime, ruajtja béhet pér njé kohé té gjate me varietete té ndryshme.
Koleksionet e resurseve gjenetike té mollés ofrojné aksesione (né formé té pemés dhe né faré) pér tu pérdorur nga taxsonomia, fiziolojia, biologjia molekulare, hortkultura, programet e shtimit. Shtuesit e molléve, kopshtarét, fidanrritésit kané germoplazmen qé e ruajné pér shumé vjet. Farat nga diploidet mund té ruhen pér njé kohé té gjaté dhe poleni mund té mbahet i thaté. Té gjitha kéto metoda pérdoren pér koleksionet fushore. Speciet e egra ruhen né natyré dhe né kopshtet e farave. Nga té dhenat, koleksionet qé ruajné aksesione té mollés ne boté, mendohet té ruhen 36.654 aksesione, ombrella e tyre éshte ECPGR,qé bén kordinimin e tyre, té resurseve gjenetike té molléve népermjet Institucioneve pérgjegjése dhe té specializuara né boté . Tashmé gjéndet informacion pér numrin identifikues té aksesioneve apo dhe tregues té tjeré por né shkallé botérore éshte akoma e ulét. Kéto rezerva jané gjithmoné té rrezikuar nga disa faktoré, njé nga to éshte ndryshimi I klimés, perdorimi I tokés, goditjet biotike. Kéto rreziqe kané nevoje té menaxhohen népérmjet bashkepunimeve lokale, Kombétare dhe N/Kombétare.
Qéndrat tradicionale té diversitetit té molléve kané qené 31 taxsa (Zhou 1999) identifikuar né té egra (Vavilov, 1992). Diversiteti brénda specieve té egra nuk éshte i njohur miré, por ( Cornille, 2013) konkludon qé specia Malus Sylvestris ka njé hapsiré té dobét gjenetike pér shkak té shpérndarjes sé pollenit né distancé dhe farés.
Mollét e reja krijohen nga shtuesit me karakteristika té déshmuara dhe bazé gjenetike té gjére, té cilét kané akses né krijimin dhe njohjen e tyre, mbéshtetur né programet e tyre té shtimit. Shtuesit ose breeders mund té mbajné koleksionet e tyre shpesh mund té fitojne materiale té reja nga publikimet e koleksioneve té molléve ose Programet e Bankes Gjentike. Programi i tyre zgjat shumé vjet, ata mbeshteten né kryqezimet, né evolimin e tipareve dhe né testin nga konsumatorét ( Evan, 2013).
Frutat, farat dhe kalemat e mollés meren nga migrimet, nga pemét, nga kopshtet. Diversiteti shpreh miliona fara pemesh qé gjenden né qendrén e dyté té diversitetit né Amerikén e Veriut, Bushey né 2017, ka nxjeré njé Katalog té Kultivareve té mollés qé rriten né USA dhe né Kanada bazuar né 1700 publikime né 20 vitet e fundit.
Né prodhimin e mollés genotipet jané aseksuale qe shtohen me shartim. Teknika e shartimit jané pérdorur mijra vjet té shkuar né Kiné, Greqi dhe Europe(Mudge,2009). Pérmes kétij shtimi, teknika tepér té vjetra po i qéndrojne akoma kohes. Arkeologet, historianet, shpesh jané té interesuar pér kultivare té degjuar nga e kaluara, qé jané burime historike.
Kataloget, literaturé dhe dokumentat arkivore, ofrojne njohuri pér historiné e njé kultivari, i cili éshte ruajtur né vite. Pémet qé gjenden né koleksion fushor jané té afta pér evolim fenotipik, gjenetik, pér shtim dhe shpérndarje.
Vendi yné duke qené pjesé e rajonit dhe Europés ka nje histori né resurset gjenetike té mollés, né traditén dhe kultivimin e saj. Né vendin toné gjénden kultivaré té njohur si
Kultivarét klsifikohen né: 1.Pjekje té hershme ku futen:
- Astragan,
2.Kultivaré me pjekje té mesme
Starking, Star Spur Red, Golden Delicious, Gold delicious, Jonathan, etj
3.Kultivaré me pjekje te voné
Greim Smith, Belfjore, Gjyle, Starkingson, e bukura e Voskopit, etj .
Né 20 vjecarin e fundit jane futur dhe mollet verore, ose ndryshe té embla. Keto kultivare jane te pakét dhe piqen né fund té Gushtit.
Ky fond i germoplazmes ruhet né koleksionin fushot té rajonit te Korces ku éshte vendi tipik i rritjes sé mollés. Rajonet kryesore té rritjes sé molles né vendin toné jané ato veri lindore dhe veri peréndimore.
Né 10 vjecarin e fundit éshte krijuar koleksioni fushor ose Banka gjenetike e peméve frutore né Valias, IRGJB/UBT, ku gjenden dhe aksesione té molleve me origjiné véndi.
Graph no 1˸ Zonat tradicionale te prodhimit te molles
Foto˸ Me poshte disa nga germoplazma e molles ne koleksionin Valias,IRGJB,UBT
Prof Ass Dr Tatjana Kokaj, IRGJB/UBTirane
